- Trong thực tiễn phát triển, Kế toán điều tra có thể tồn tại rất lâu, mặc dù không có tại liệu nào lưu trữ. Tuy nhiên, khái niệm kế toán điều tra (Forensic Accouting) lần đầu tiên xuất hiện vào năm 1946 trong một bài báo của Maurice E. Peloubet. Theo Peloubet (1946), kế toán điều tra bao gồm điều tra thu thập bằng chứng về gian lận, xác định thiệt hại do gian lận gây ra, cuối cùng là giải trình kết quả tại tòa án.

Theo Viện Kế toán viên Công chứng Hoa Kỳ (AICPA), kế toán điều tra có thể liên quan đến việc áp dụng các kỹ năng đặc biệt trong kế toán, kiểm toán, tài chính, phương pháp định lượng, luật và nghiên cứu. Do đó, kế toán điều tra áp dụng các kỹ năng điều tra trong việc phân tích báo cáo tài chính (BCTC) và các tài liệu khác có liên quan để hình thành bằng chứng có thể được chấp thuận trước tòa.

Còn theo Th.S Trần Ngọc Diệp – Học viện Tài chính đề cập trong bài báo mới đây trên Tạp chí Tài chính thì Kế toán điều tra là sự kết hợp giữa kế toán, kiểm toán, điều tra gian lận đã hình thành một phân hệ kế toán mới - Kế toán điều tra. Kế toán điều tra là một lĩnh vực trong kế toán thực tế, cung cấp các báo cáo xuất phát từ các yêu cầu pháp lý hoặc từ một tranh chấp về vấn đề tài chính có liên quan.

Vai trò của Kế toán điều tra

Kế toán điều tra có 2 vai trò, vai trò hỗ trợ pháp lý (Litigation Support) và vai trò điều tra kế toán (Investigative Accounting).

Vai trò hỗ trợ pháp lý, là sự hỗ trợ về chuyên môn kế toán trong các vấn đề liên quan đến pháp lý. Vai trò này chủ yếu hỗ trợ liên quan đến việc định lượng giá trị thiệt hại.

Vai trò Điều tra kế toán là việc dùng các nghiệp vụ kế toán tìm kiếm bằng chứng xác định thủ phạm như điều tra biển thủ tài sản của nhân viên, hoặc tìm kiếm bằng chứng làm cơ sở bồi thường thiệt hại như bồi thường bảo hiểm, bồi thường tai nạn lao động...

Hoạt động Kế toán điều tra cần những kỹ năng gì

Một kế toán hoạt động kế toán điều tra cần vận dụng khá nhiều kỹ năng về nghiệp vụ còn phải vận dụng tốt khả năng tư duy cũng như kinh nghiệm của bản thân.

Đơn cử, Kỹ năng phân tích suy luận: Phân tích suy luận là khả năng, nhằm vào những mâu thuẫn tài chính không phù hợp với khuôn mẫu bình thường;

Kỹ năng giải quyết vấn đề không theo cấu trúc: Đây là một trong những thuộc tính chính của kế toán điều tra. Luôn luôn phải giải quyết vấn đề sử dụng cách tiếp cận không theo cấu trúc nhất định và đó chính là sự đối lập với kỹ năng của kế toán truyền thống;

Kỹ năng điều tra linh hoạt: Là khả năng loại bỏ các thủ tục chuẩn mực kiểm toán, bằng cách kiểm tra kỹ lưỡng các tình huống cho bất kỳ dấu hiệu cảnh báo điển hình;

Phân tích thành thạo: Là khả năng kiểm tra những gì nên được cung cấp hơn là những gì được cung cấp;

Kỹ năng giao tiếp: Kỹ năng giao tiếp là yếu tố dẫn đến thành công của kế toán điều tra, bao gồm kỹ năng giao tiếp bằng lời nói và văn bản;

Kỹ năng pháp lý: Kiến thức cụ thể về pháp luật là khả năng hiểu các quy trình pháp lý cơ bản và các vấn đề pháp lý bao gồm quy tắc về bằng chứng

Các kỹ năng cũng như nghiệp vụ của kế toán khi hoạt động kế toán điều tra phần nhiều do quá trình tự học và tự trang bị cho bản thân. Nguyên nhân do Kế toán điều tra chưa được đề cập trong các văn bản có giá trị pháp lý. Dịch vụ Kế toán điều tra chưa hình thành và chưa được công nhận, đồng thời cũng chưa có văn bản  hướng dẫn thực hiện hoạt động này.

Hơn nữa, thông tin về Kế toán điều tra còn hạn chế. Kế toán điều tra chưa nhận được sự quan tâm của giới nghiên cứu và lực lượng hành nghề kế toán, kiểm toán. Do đó, sự hiểu biết về Kế toán điều tra còn hạn hẹp, khả năng nhận biết các thuật ngữ có liên quan còn thấp. Vô hình chung tạo ra nhiều rào cản về nhận thức sẽ gây khó khăn đến quá trình tiếp cận và ứng dụng Kế toán điều tra.

Mặt khác, do Kế toán điều tra là hoạt động còn mới, nên phí dịch vụ cho hoạt động này khá cao và không có cơ sở so sánh, định giá, định lượng khối lượng công việc dẫn đến khả năng tiếp cận, nhận thức về Kế toán điều tra cũng gặp nhiều hạn chế.

Kế toán điều tra học ở đâu

Năm 2019, Ngân hàng Thế giới có báo cáo đề cập về hoạt động đào tạo ngành kế toán tại Việt Nam. Theo đó, đến năm 2019 Việt Nam hiện có khoảng 223 trường, tổ chức đào tạo cấp bằng cao đẳng kế toán, cấp bằng đại học có 126 trường, cấp bằng thạc sĩ có 18 trường và cấp bằng tiến sĩ chỉ có 5 trường.

Theo bài báo “Kế toán điều tra: Cấp thiết đào tạo, đáp ứng nhu cầu thực tiễn xã hội” của tác giả Th.S Dương Thị Thiều đăng trên Thời báo ngân hàng số ra ngày 3/8/2022 đề cập: “ Về khối kiến thức ở hầu hết các trường đại học hiện nay chưa đề cập đến nội dung này ở bất kỳ học phần nào, hay môn học riêng biệt nào. Khảo sát này tương tự kết quả nghiên cứu của ThS. Trần Ngọc Diệp – Học viện Tài chính cho thấy nội dung kế toán điều tra là một nội dung rất mới ở Việt Nam, gần 80% số người được biết chưa từng nghe về khái niệm kế toán điều tra. Điều này đòi hỏi các trường đại học khi xây dựng các chương trình đào tạo để đáp ứng nhu cầu xã hội thì cần bổ sung các nội dung về chủ để kế toán điều tra”

Tác giả Th.S Dương Thị Thiều cũng khẳng đinh: Việc hình thành các nghiên cứu cũng như các nội dung, môn học trong đào tạo về kế toán điều tra đang rất cần cho Việt Nam hiện nay. Bởi đó không chỉ là nhu cầu chung của một quốc gia mà đã trở thành đòi hỏi của nhiều doanh nghiệp, công ty tập đoàn lớn trong nền kinh tế, khi mà các hình thức và mức độ gian lận ngày càng trở nên tinh vi, khó lường với sự hỗ trợ của công nghệ 4.0. - ThS. Dương Thị Thiều – giảng viên Trường Đại học Tài chính và quản trị kinh doanh.